به مناسبت سالروز وفات حضرت عبدالعظیم حسنی(ع)

تبار حضرت عبدالعظیم(ع) با چهار واسطه، به سبط اکبر پیامبر خدا(ص) و خاندان وحی می رسد. احمد بن علی نجاشی - که یکی از ارکان علم رجال است - درباره نسب آن بزرگوار می نویسد: هنگامی که جنازه او را برای غسل برهنه می کردند، در جیب لباس وی نوشته ای یافت شد که در آن، نسبش این گونه ذکر شده بود: من ابوالقاسم، عبدالعظیم بن عبدالله بن علی بن حسن بن زیدبن علی بن حسن بن علی بن ابی طالب هستم.

حضرت عبدالعظیم حسنی(ع)، یکی از شخصیت های بزرگ علمی، عملی و جهادی است که تاکنون آن گونه که شایسته است، شناخته نشده است.

تبار حضرت عبدالعظیم(ع) با چهار واسطه، به سبط اکبر پیامبر خدا(ص) و خاندان وحی می رسد. احمد بن علی نجاشی - که یکی از ارکان علم رجال است - درباره نسب آن بزرگوار می نویسد: هنگامی که جنازه او را برای غسل برهنه می کردند، در جیب لباس وی نوشته ای یافت شد که در آن، نسبش این گونه ذکر شده بود: من ابوالقاسم، عبدالعظیم بن عبدالله بن علی بن حسن بن زیدبن علی بن حسن بن علی بن ابی طالب هستم 

**  تاریخ تولّد و وفات

احتمال تولّد حضرت عبدالعظیم(ع) در سال 173 ق و وفات ایشان در سال 252 ق، منطقی و معقول است، با این حال، اثبات آن نیاز به منبع معتبر دارد.

از سوی دیگر با عنایت به این که به هر دلیل، چهارم ربیع الثانی، به عنوان تاریخ تولّد حضرت عبدالعظیم(ع) و پانزدهم شوال، به عنوان تاریخ وفات ایشان شهرت یافته، بزرگداشت یاد آن حضرت و تجلیل از مقام معنوی  آن بزرگوار در روزهای یادشده، نیکوست.

 

**  در ک محضر امامان

ایشان دوران حیات پنج امام از امامان اهل بیت(ع) - یعنی امام کاظم(ع) تا امام عسکری(ع) - را درک کرده است امّا این بِدان معنا نیست که به محضر همه آن ها هم رسیده و یا از آن ها سخنی نقل کرده است.

آنچه قطعی و مسلّم است، این است که ایشان محضر امام جواد(ع) و امام  هادی(ع) را درک نموده و از آن ها احادیث فراوانی نقل کرده اند. هم چنین اگر به روایت کتاب الاختصاص منسوب به شیخ مفید اعتماد کنیم، حضرت عبدالعظیم(ع) محضر امام رضا(ع) را نیز درک کرده و از ایشان روایت نموده است.

گفتنی است که طبق برخی از نسخه های رجال الطوسی، حضرت عبدالعظیم(ع) از اصحاب امام عسکری(ع)  شمرده و در کتاب شرعة التسمیة میرداماد نیز آمده که ایشان محضر امام عسکری(ع) را نیز درک کرده است؛ لیکن روایتی از آن امام، از طریق ایشان به ما نرسیده است.

 

**  عظمت علمی

برای اثبات عظمت علمی حضرت عبدالعظیم(ع) کافی است که بدانیم امام معصوم، مردم را برای حلّ مشکلات دینی و یافتن پرسش های اعتقادی و عملیشان، به ایشان ارجاع داده است.

صاحب بن عَبّاد در رساله ای که در شرح حال حضرت عبدالعظیم(ع) نوشته، در توصیف علمی ایشان آورده: ابوتراب رویانی، روایت کرد که شنیدم ابوحمّاد رازی می گفت: خدمت امام هادی(ع) در سامرّا رسیدم و مسائلی از حلال و حرام از ایشان پرسیدم. امام به پرسش های من پاسخ داد و هنگامی که خواستم از ایشان خدا حافظی کنم به من فرمود: ای ابو حماد! هنگامی که چیزی از امور دینی در منطقه ات برای تو مشکل شد، از عبدالعظیم بن عبدالله حسنی  بپرس و سلام مرا به او برسان.

این تعبیر، به روشنی نشان می دهد که حضرت عبدالعظیم(ع) در عصر خود، مجتهد توانمندی بوده که براساس اصول و قواعدی که از اهل بیت علیهم السّلام در اختیار داشته، می توانسته دیدگاه های اسلام ناب را در زمینه های مختلف اعتقادی و عملی، استخراج کند و به پرسش های مردم پاسخ گوید.

 

**  تألیفات

مرحوم نجاشی درکتاب رجال خود که با موضوع «مؤلّفان شیعه» تألیف شده، از حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) نام برده و کتاب خطب امیرالمؤمنین(ع) را به وی نسبت داده است.

چه بسا سیّد رضی رحمه الله در تدوین نهج البلاغه از این کتاب استفاده کرده باشد و این کتاب از مصادر اصلی نهج البلاغه باشد! نجاشی در پایان شرح حال حضرت عبدالعظیم(ع)، سند خودش را به روایات ایشان، از طریق استادش ابن نوح، به حضرت عبدالعظیم می رساند.

شیخ طوسی نیز در کتاب الفهرست خود که موضوع آن، معرّفی مؤلّفان و مصنّفان شیعه است از حضرت عبدالعظیم نام می برد و می گوید: «له کتاب». سپس سند خودش را به احمدبن ابی عبدالله برقی می رساند که او از حضرت عبدالعظیم(ع) نقل حدیث می کند.

صاحب بن عباد نیز در احوال حضرت عبدالعظیم(ع)، عبارت: «له کتاب... کتاب یوم و لیلة» را آورده است.

 

**  عظمت معنوی

مهم ترین نشانه عظمت معنوی و مقامات باطنی حضرت عبدالعظیم(ع) برابری فضیلت زیارت مزار آن بزرگوار، با فضیلت زیارت سیّدالشهداء است.

شیخ المحدّثین، صدوق، از محمّدبن یحیی عطّار - که یکی از اهالی ری است - این گونه نقل کرده که: خدمت امام  هادی(ع) رسیدم. ایشان فرمود: «کجا بودی؟»

گفتم: حسین بن علی(ع) را زیارت کردم.

امام  هادی(ع) فرمود: أما إنّک لَو زُرتَ قَبرَ عَبدِالعَظیمِ عِندَکُم کُنتَ کَمَن زارَ الحُسَینَ بنَ عَلِیٍّ(ع). بدان که اگر قبر عبدالعظیم را در شهر خودتان زیارت کنی، مانند کسی هستی که حسین بن علی(ع) را زیارت کرده باشد.

 

**  سبب وفات

بر پایه گزارش نجاشی و صاحب بن عبّاد، حضرت عبدالعظیم(ع) در اثر بیماری و به مرگ طبیعی از دنیا رفته است. لیکن در کتاب الشجرة المبارکة درباره سبب وفات حضرت عبدالعظیم(ع) آمده: و قتل بالری و مشهده بها معروف و مشهور. حضرت عبدالعظیم در ری کشته شده و مزار او در آن جا معروف و مشهور است.

هم چنین در کتاب المنتخب طریحی آمده: قیل: و ممن دفن حیا من الطالبین عبدالعظیم الحسنی بالری. گفته شده ازجمله کسانی که از خاندان علی بن ابی طالب زنده به گور شده، عبدالعظیم حسنی در ری است.

در گزارش دیگری به کتاب مشجّرات ابن معیه، نسبت داده شده که ایشان را با زهر به شهادت رسانده اند.

درباره گزارش های یادشده، چند نکته قابل توجّه است:

1. گزارش صاحب بن عبّاد و نجاشی، معتبر و مربوط به قرن چهارم و پنجم هجری است. بنابراین در تعارض با گزارش های متأخّر، بر آن ها تقدم دارد.

2. گزارش های یادشده نشان می دهند که ظاهراً تا قرن پنجم هجری، موضوع شهادت حضرت عبدالعظیم مطرح نبوده است وگرنه در این گزارش ها به آن اشاره می شد.

3. در صورتی که بتوانیم بر گزارش کتاب الشجره المبارکه اعتماد کنیم، جمع میان این گزارش و گزارش مشجرات ابن معیّه و نیز گزارش منابع معتبر یادشده، این است که ایشان در اثر مسموم شدن، بیمار شده و به شهادت رسیده است.

4. با عنایت به پیشینه خانوادگی حضرت عبدالعظیم(ع) و قیام علویان در طبرستان، در صورتی که زمامداران فاسد بنی عبّاس از مخفیگاه ایشان در ری آگاه می شدند، قطعاً ایشان را به شهادت می رساندند و بعید نیست در اثر کثرت رفت و آمد با ایشان در مدّت حضورشان در ری، به این موضوع پی برده باشند.

5. تشبیه زیارت حضرت عبدالعظیم(ع) به زیارت امام حسین(ع) می تواند قرینه ای بر شهادت ایشان باشد.

بنابراین، هر چند دلیل قاطعی بر شهادت حضرت عبدالعظیم(ع) در دست نیست، لیکن دلیل محکمی بر نفی شهادت ایشان نیز وجود ندارد بلکه با توجّه به نکته سوم، چهارم و پنجم، پذیرفتن اصل شهادت بعید نیست.

 **  مدفن حضرت عبدالعظیم(ع) با اشاره پیامبر(ص)

بر پایه گزارش صاحب بن عبّاد (385-326 ق) شب وفات حضرت عبدالعظیم(ع) یکی از شیعیان ری در عالم رؤیا، پیامبر خدا(ص) را دید که به او فرمود: «مردی از فرزندان مرا فردا از سکة الموالی می آورند و در باغ عبدالجبّار بن عبدالوهّاب، در کنار درخت سیب، دفن خواهند کرد». آن شخص نزد صاحب باغ رفت تا آن درخت و مکان آن را بخرد. صاحب باغ به او گفت: این درخت و مکانش را برای چه می خواهی؟ او جریان رؤیای خود را بازگو کرد. صاحب باغ گفت: من هم چنین خوابی دیده ام و بدین جهت، محل این درخت و همه این باغ را وقف سادات و شیعیان کرده ام که اموات خود را در آن دفن کنند.